Toekomst van de Europese democratie en de rechtsstaat

Tijdens de laatste themasessie van de 71ste plenaire vergadering van COSAC, die plaatsvindt in het Europese parlement te Brussel, bespraken parlementsleden uit heel Europa de toekomst van de Europese democratie en de rechtsstaat.

Het debat werd ingeleid door Didier Reynders, Europees commissaris voor Justitie, en werd gevolgd door een interactieve sessie met Koen Lenaerts, voorzitter van het Hof van Justitie van de Europese Unie, Françoise Tulkens, voormalig rechter en vicevoorzitter bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en Arnaud Van Waeyenberge, professor aan HEC Paris.

COSAC (voluit Conférence des Organes Spécialisés dans les Affaires Communautaires) brengt de commissies voor EU-aangelegenheden van de nationale parlementen en een delegatie van het Europees Parlement samen. In België gaat dit om het Federaal Adviescomité voor Europese Aangelegenheden. De plenaire vergadering van COSAC (24-26 maart) is de laatste in een reeks conferenties die de Belgische parlementen in het kader van het Belgisch voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie (1 januari - 30 juni 2024) organiseren.

Europees commissaris Didier Reynders verklaarde dat de Rechtsstaat, de democratie en de fundamentele rechten waarden zijn die door de Europese Unie en al haar lidstaten worden gedeeld. Helaas is de situatie in sommige lidstaten zorgwekkend, omdat de Rechtsstaat soms in twijfel wordt getrokken. Didier Reynders onderstreepte daarom het belang van het jaarlijkse Verslag van de Europese Commissie over de Rechtstaat. Dat controleert de status van het land inzake de onafhankelijkheid van de nationale rechtssystemen, en beoordeelt het institutionele kader met betrekking tot ​ persvrijheid en de strijd tegen corruptie. Het Verslag doet aanbevelingen aan elke lidstaat en wordt in 2024 uitgebreid met vier kandidaat-lidstaten: Albanië, Noord-Macedonië, Montenegro en Servië. Tot slot benadrukt Didier Reynders dat het bevorderen van de Rechtsstaat een gedeelde verantwoordelijkheid is van de Europese instellingen, de lidstaten, de nationale overheden en de parlementen.

Wat is de 'juridische waarde’ van de waarden waarop de EU is gebaseerd? Dat was de vraag die het Hof van Justitie van de Europese Unie moet beantwoorden. Volgens Koen Lenaerts, voorzitter van dat Hof, oordeelde het Hof dat deze waarden integraal deel uitmaken van de identiteit van de Europese Unie als gemeenschappelijke rechtsorde. Er bestaat een onverbrekelijke band tussen de waarden en de identiteit van de EU. Aan het einde van zijn uiteenzetting herinnerde Koen Lenaerts de politici eraan dat ze een belangrijke verantwoordelijkheid hebben om waarden zoals democratie, een onafhankelijke rechterlijke macht en de persvrijheid te verdedigen: “Politici moeten uitspraken van rechtbanken respecteren, zelfs als ze het er fundamenteel mee oneens zijn. Ze moeten stoppen met publiekelijk het gezag van rechtbanken te ondermijnen, zeker als deze uitspraken ingaan tegen de politieke opinie van het moment ingaan. Zaken worden immers gewonnen en verloren in de rechtszaal, niet in de perszaal."

Françoise Tulkens, voormalig rechter en vicevoorzitter bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, herinnerde eraan dat de Rechtsstaat, de democratie en de mensenrechten sinds de oprichting van de Raad van Europa in 1949 fundamentele Europese waarden zijn. “De Rechtsstaat impliceert voorrang van het recht op de politiek en respect voor het recht door zij die regeren en zij die geregeerd worden. Dat is de essentiële garantie voor democratie”, aldus Tulkens. De mensenrechten vormen de basis van de Europese ruimte van mensenrechten.

De democratie wordt vandaag echter op de proef gesteld. Er zijn drie belangrijke gevaren voor democratische instellingen: het niet afdwingen van rechterlijke uitspraken, bedreiging van de veiligheid van journalisten - wat de vrijheid van meningsuiting in gevaar brengt, en tekortkomingen op het gebied van bestuur en integriteit. Deze gevaren moeten worden aangepakt op politiek (bestrijding van corruptie, transparantie, enz.), gerechtelijk, moreel en intellectueel niveau.

Hoe kunnen nationale parlementen op EU-niveau worden betrokken bij de verdediging van de Rechtsstaat? De afgelopen jaren heeft de EU geprobeerd om de crisis van de Rechtsstaat aan te pakken aan de hand van verschillende mechanismen. Bij de meeste daarvan waren de nationale parlementen niet of nauwelijks betrokken. Terwijl die betrokkenheid net wenselijk is volgens Arnaud Van Waeyenberge, professor aan HEC Paris.

Verder stelt hij dat de nationale parlementen ten minste toezicht kunnen houden op de verklaringen in het Verslag van de Europese Commissie over de ​ Rechtsstaat en hun visie op de situatie kunnen geven. Van Waeyenberge: “Aanvallen op de Rechtsstaat in de Unie komen vaak van de uitvoerende macht, en het is daarom gevaarlijk om voornamelijk op de uitvoerende macht te vertrouwen voor het opstellen van het verslag.” Vanuit methodologisch oogpunt moet er een systeem worden ingevoerd dat rekening houdt met de intensiteit, de ernst en de systematische aard van de schending, omdat bij het lezen van deze verslagen de indruk kan ontstaan dat de schendingen gebagatelliseerd worden. Tot slot zouden in het verslag ook deadlines en doelstellingen moeten worden opgenomen om de effectiviteit te vergroten.

Alle informatie en extra documenten over de conferentie zijn terug te vinden op de website van de parlementaire dimensie van het EU-voorzitterschap.

De vergadering kan opnieuw worden bekeken op het YouTube kanaal van de parlementaire dimensie.

Foto’s in high-res zijn terug te vinden op het Flickr-kanaal van de parlementaire dimensie.